CHARAKTERYSTYKA JĘZYKÓW EUROPEJSKICH

Na podstawie: "Języki indoeuropejskie" pod redakcją Leszka Bednarczuka

Język angielski

System foniczny współczesnej angielszczyzny ponaddialektalnej ukształtował się w ciągu XVIII w. w oparciu o dialekt miasta Londynu oraz wschodnio-środkowo-angielski (East Midland Dialect). Abstrahując od osi procesu integracyjnego, wywieranego przez stolicę kraju i związanego z prestiżu społecznego mówionego tam języka, dialekt wschodnio-środkowo-angielski stanowił typ pośredni pomiędzy dialektami położonymi odeń na i na południe.

Język ponaddialektalny rozprzestrzenił się pierwotnie pod postacią języka piśmiennictwa. W zakresie wymowy język angielski po dziś dzień nie całkowicie jednolity, aczkolwiek środki masowego przekazu oraz teatr lansują jednolity typ wymowy (tzw. received pronunciation). Coraz większy zasięg ponaddialektalnego języka angielskiego (standard English) spowodował stopniowe wypieranie dialektów celtyckich, galijskiego i kymryjskiego na terenie Walii oraz całkowity zanik kornijskiego w Kornwalii.

Począwszy od XYII w. język angielski rozszerzył swój zasięg również i na tereny zamorskie, gdzie dzisiaj istnieje pod postacią wariantów narodowych-: amerykańskiego, kanadyjskiego, południowoafrykańskiego, australijskiego i nowozelandzkiego.

System morfologiczny współczesnego języka angielskiego cechuje znikoma wręcz ilość morfemów gramatycznych, które jednakże posiadają znaczny ładunek funkcjonalny. Resztki fleksji zachowały się jedynie w odmianie rzeczownika i czasownika. W deklinacji rzeczownika występuje szczątkowy dopełniacz na -s, tzw. Saxon genetive, np. boi/s 'chłopca’, man's 'mężczyzny’. Ten syntetyczny typ dopełniacza (obok analitycznego of the boy, of the man) odnosił się pierwotnie jedynie do form osobowych. Jednakże jego zasięg zwiększył się znacznie w nowoangielskim.

W sumie współczesna angielszczyzna reprezentuje z gramatycznego punktu widzenia wyjątkowo prosty typ języka raczej aglutynacyjnego o pewnych. cechach języka izolacyjnego (np. przejęcie niektórych funkcji fleksji i składnię, np. I see the boy (A. 1. poj.): The boy (N. 1. poj.) sees me).

Cechą charakterystyczną współczesnego języka angielskiego jest również polifunkcyjność gramatyczna niektórych morfemów, np. up: 1) przysłówek- >es up 'Posuwa się wzwyż’), 2) przyimek (np. The dog barks up the tree "Pies szczeka na drzewo’), 3) przymiotnik (np. The up train 'Pociąg podmiejski w kierunku miasta’), 4) rzeczownik (np. The ups and downs of life 'Wzloty i upadki życiowe’).

Obecna angielszczyzna posiada jedynie rodzaj naturalny z minimalnymi odchyleniami wyrażającymi się koniecznością użycia określonych zaimków osobowych przy takich wyrazach jak (pierwotne) feminina: boat 'łódź’, ship 'okręt’; neutra: child 'dziecko’ oraz maskulinum: sun 'słońce’.

Daleko idąca redukcja wygłosu spowodowała, iż w odmianie rzeczownika zanikło poza nielicznymi wyjątkami (np. child 'dziecko’: children 'dzieci’) różnienie odmiany o tematach wokalicznych od odmiany o tematach konsonatycznych. Podobnie zanikło również rozróżnienie pomiędzy poszczególnymi typami odmiany wokalicznej, np. doom 'wyrok’, 1. mn. dooms (temat na -a-, •m-. - ■■). end 'koniec’, 1. mn. ends (temat na -ja-, pie. -io-), wound 'rana’, 1. mn. -mi ds (temat na -o-, pie. -a-), son 'syn’, 1. mn. sons (temat na -u-, pie. -u-).

W odmianie przymiotnika zanikło całkowicie rozróżnienie pomiędzy odmianą mocną (np. good man 'dobry człowiek’) i słabą (np. the good man). W odmianie czasownika rozróżnia się stronę czynną (np. I ask 'pytam’) od biernej (np. I am asked 'jestem pytany’) oraz cztery tryby: a) orzekający I speak 'mówię’), b) łączący, którego typ syntetyczny występuje już tylko w postaci szczątkowej (np. God save the king 'niech Bóg zachowa króla’ = God, save the king w postaci peryfrastycznej), c) warunkowy (np. I should speak mówwiłbym’), d) rozkazujący (np. speak! 'mów!’).

Innowacją jest aspekt duratywny, wyrażający czynność wykonywaną w określonym momencie (np. I was speaking when he came 'mówiłem (w momencie), kiedy on przyszedł). Każdej formie nieduratywnej odpowiada forma duratywna (np. I speak : I am speaking, I spoke : I teas speaking, I have spoken: I hate been speaking itd.).

System leksykalny wzbogacił się w okresie nowoangielskim o dalsze wyrazy pochodzenia obcego. I tak np. żywe kontakty Wielkiej Brytanii z krajami zamorskimi spowodowały przejęcie takich wyrazów jak: bungalow, schamoo, pyjamas (z Indii), odalisque 'odaliska’ (z Turcji), potato 'ziemniak’, "i 'kakao’, tomato 'pomidor’, tobacco 'tytoń’ (z Ameryki Południowej), merang 'bumerang’, kangoroo 'kangur’ (z Australii). Z języka -włoskiego przejęte zostały niektóre określenia muzyczne (jak np.: a, concerto, libretto) oraz architektoniczne (np. portico 'portal’), obok wyrazów z dziedziny malarstwa (np. fresco) i handlu (np. dispatch 'depesza’). Zapożyczenia hiszpańskie natomiast przejęte zostały głównie w okresie zmagań floty angielskiej z Wielką Armadą. Należą tutaj takie określenia jak: armada, negro 'murzyn’, sherry (od hiszpańskiego miasta Jerez de la’ Frontera). XIX w. pochodzą zapożyczenia: matador, peseta, guerilla 'partyzant(ka)’. W ciągu XIX w. przejęte zostały z języka niemieckiego: kindergarten 'przedszkole’, kraut 'kiszona kapusta’, quartz 'kwarc’, waltz 'walc’, a podczas ostatniej wojny blitz 'wojna błyskawiczna' oraz nazi 'hitlerowiec'.

Język duński

Najstarsze zabytki piśmiennictwa w narzeczach nordyj- skich, z których rozwinie się później język duński, stanowią — podobnie jak i dla pozostałych języków Skandynawii — napisy runiczne młodszym futhar- kiem z lat 800-1100. Znaleziono ich dotąd kilkaset na terenach zamieszkałych niegdyś przez wikingów Półwyspu Jutlandzkiego, i to tak w samej Danii, jak i poza jej dzisiejszymi granicami, np. w obecnie szwedzkiej prowincji Skania (Skane), która do roku 1658 była w posiadaniu Duńczyków, jak również w północnym Szlezwiku-Holsztynie, utraconym na rzecz Prus w roku 1866.

Język duńskich napisów runicznych nie różni się początkowo zupełnie od współczesnych mu napisów znajdowanych w dzisiejszej Szwecji i Norwegii. Pierwsze innowacje w stosunku do języka wikingów norweskich, jak np. zanik nagłosowego /h/ w pozycji przed /r/, dzieli język duńskich run z językiem szwedzkim, z którym wspólnie tworzy grupę tzw. dialektów wschodnionordyj- skich; por. duń. (run.) roulfR, sszw. Rolver: isl. Erólfr 'imię męskie’ (±= *hró- JiuwulfaR).

Bardzo wcześnie, bo już w X w., daje się zauważyć zachodząca również w języku szwedzkim monoftongizacja pnord. dyftongów /ai au/ =* /e o/; por. duń. (run.) sten [ste:n], lu]>r [do:5r]:isl. steinn "kamień5, daudr 'śmierć5. Natomiast cechą wyłącznie duńską jest pojawienie się w pozycji pomiędzy /n/ oraz /r/ spółgłoski wtórnej /d/; np. duń. (run.) mandr z dawniejszego /mannr/ 'mężczyzna'.

Język francuski

Jest używany przez większość mieszkańców Francji, przez większość mieszkańców Belgii (zwanych Walonami, których jest 4 miliony), przez większość mieszkańców Szwajcarii (1 milion), przez mieszkańców Wysp Normandzkich, położonych w kanale La Manche i należących do Wielkiej Brytanii p»o ooo), przez mieszkańców niektórych dolin alpejskich należących do Włoch 100 000), przez część mieszkańców Kanady (6 milionów) oraz przez 8 milionów ludzi zamieszkałych na terytoriach, które do niedawna były koloniami francuskimi. W sumie francuszczyzna jest używana jako język codzienny przez jakieś 70 milionów ludzi. Poza tym francuski jest używany jako język urzędowy w szeregu krajów, w których większość ludności mówi innym językiem jako ojczystym. Do krajów takich należy w Europie Luksemburg, a w Afryce Mali, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej, Benin, Górna Wolta, Gwinea, Togo, Kamerun, Cesarstwo Środkowoafrykańskie, Gabon, Kongo, Czad, Mauretania, Madagaskar. Niegdyś zasięg języka francuskiego był większy, o czym świadczą rozroszone po Stanach Zjednoczonych nazwy typu Nowy Orlean, Luizjana, Chicago czy Illinois (ostatnie dwie nazwy są pochodzenia indiańskiego, ale wymowa ch jako sz oraz niewymawianie s świadczą o tym, że pierwszymi kolonistami byli Francuzi).

Nazwa języka francuskiego jest pochodzenia germańskiego, a mianowicie fr.francais wywodzi się dokładnie od tego samego wyrazu, od którego pochodzi niem. frànkisch. Tłumaczy się to faktem, że germańskie plemię Franków z końcem Y w. utworzyło państwo na obszarze północnej Galii. Szczyt rozwoju państwa Franków przypadł na przełom VIII i IX w., czyli czasy Karola Wielkiego, który panował nad obszarem nie tylko całej dzisiejszej Francji, ale i znacznej części dzisiejszych Niemiec i Włoch. Jak wiele innych nazw geograficznych, tak i fr. France 'Francja’ doznało dużego rozszerzenia znaczenia, gdyż pierwotnie nazwa ta odnosiła się tylko do kraiku położonego na północ od Paryża. To pierwotne znaczenie przetrwało do dziś w nazwie jednego z paryskich lotnisk: Roissy-en-Franoe.

Język hiszpański

Język hiszpański, używany przez ok. 170 milionów ludzi, ujmuje pod względem ilości mieszkańców, dla których jest językiem ojczystym, pierwsze miejsce wśród języków romańskich. Mówi się nim w Hiszpanii z wyjątkiem obszarów, gdzie się używa katalońskiego i baskijskiego oraz w Ameryce Łacińskiej z wyjątkiem Brazylii (gdzie się mówi po portugalski:), a więc na ogromnych obszarach rozpościerających się od Meksyku na północy po Ziemię Ognistą na południu. Poza tym hiszpańskiego używa się jeszcze w paru punktach na kuli ziemskiej, m. in. na Filipinach (dawnej posiadłości hiszpańskiej), gdzie hiszpański jest do dziś jednym z trzech języków urzędowych. Niegdyś zasięg języka hiszpańskiego był jeszcze większy, o tym świadczy hiszpańska toponomastyka południowej części Stanów Zjednoczonych, por. San Francisco, Los Angeles, Nevada, Colorado, Florida.

Nazwa języka hiszpańskiego pochodzi od nazwy prowincji Hispania, która a czasów rzymskich obejmowała cały Półwysep Pirenejski. ifazwa Hispania jest pochodzenia przedindoeuropejskiego. Sami Hiszpanie swój język nazywają nie tylko hiszpańskim (lengua española), ale i kastylijskim (lengua castel- Imm). ponieważ hiszpański język literacki powstał w prowincji Kastylia (< łac. miUlla 'zamki').

Język niderlandzki

Język, którym posługują się Holendrzy oraz mieszkańcy północnych regionów Belgii, określany bywa oficjalnie jako niderlandzki (Nederlands). Zwyczajowo przyjęło się wszakże nazywać mówiony w Holandii wariant narodowy języka niderlandzkiego holenderskim, a w Belgii flamandzkim. W rzeczywistości jednakże terminy te odnoszą się do dwu dialektów języka niderlandzkiego, a mianowicie dialektu zachodnich prowincji holenderskich, gdzie położone są miasta Amsterdam, Rotterdam i Haga, oraz do blisko z nim spokrewnionego dialektu flandryjskiego używanego na terenie Belgii wokół miast Gandawa i Brugia.

Język niderlandzki stanowi kontynuację dialektów dolnofrankońskich, których część w wyniku szczególnych wypadków historycznych zdołała wytworzyć własny język ponaddialektalny, na którego podłożu ukształtował się język narodów holenderskiego oraz (w znacznej jego części) belgijskiego.

Obecnie język niderlandzki zajmuje tereny od granicy holendersko-niemieckiej na wschodzie po linię przebiegającą od Akwizgranu niemal idealnie w kierunku zachodnim ku granicy belgijsko-francuskiej, którą nieznacznie w tym miejscu przekracza, skręcając następnie raptownie ku Morzu Północnemu w okolicy miasta Dunkierka.

Język niemiecki

Dialekty zachodniogermańskie, które w IX w. n. e. znalazły się w obrębie państwa niemieckiego, należały do grupy ingweońskiej, istweońskiej i herminońskiej (patrz s. 739). Z grupy ingweońskiej oraz częściowo istweońskiej wywodzą się tzw. dialekty dolno niemieckie. Pozostałe dały początek dialektom wysokoniemieckim.

Grupa dialektów, określana jako dolnoniemiecka, nie wzięła, wspólnie zresztą z pozostałymi językami germańskimi, udziału w przeprowadzonej w dialektach wysokoniemieckich tzw. II przesuwce spółgłosek. Z uwagi na fakt, iż stopień przeprowadzenia przesuwki nie był w dialektach wysokoniemieckich jednolity, dzieli się je dodatkowo na dwie podgrupy, a mianowicie górnoniemiecką (o pełnej przesuwce) i środkowoniemiecką, w której przesuwka wykazuje pewne zahamowanie.

Obie grupy dialektów, tzn. dolno- i wysokoniemiecką, dzieli od siebie tzw. linia benracka (Benrather Linie), przebiegająca od miasta Benrath k. Düssel- dorfu w kierunku wschodnim poprzez miasta: Solingen, Siegen, Kassel, Nord- hausen, Aschersleben, Magdeburg, Dessau aż po Frankfurt n/Odrą. Linia ta wytyczona została na podstawie wyrazów malten (bez II przesuwki) i machen (z II przesuwką), występujących na północ i na południe od niej.

Współczesny język niemiecki ponaddialektalny ukształtował się w oparciu o dialekty wysokoniemieckie przy nieznacznym tylko udziale dialektów dolnoniemieckich. Jego najstarsze udokumentowane formy występują pod postacią trzech głównych dialektów pisanych, a mianowicie bawarskiego (na południowym wschodzie ówczesnego obszaru językowego), alemańskiego (na południowym zachodzie) oraz frankońskiego w jego najbardziej na północ wysuniętych enklawach. Podczas gdy dwa pierwsze dialekty reprezentują gwary górnoniemieckie, dialekt frankoński wykazuje cechy środkowoniemieckie, z tym że te z dialektów frankońskich, które znalazły się po drugiej stronie linii benrackiej, pozostały w obrębie dialektów dolnoniemieckich.

Rozwój niemieckiego języka narodowego dzieli się czasowo na trzy zasadnicze okresy, a mianowicie: a) staro-wysoko-niemiecki (Althochdeutsch) do mniej więcej roku 1050, b) średnio-wysoko-niemiecki (Mittelhochdeutsch) do mniej więcej roku 1500 oraz c) nowo-wysoko-niemiecki (Neuhochdeutsch).

Dialekty dolnoniemieckie na północ od linii benrackiej obejmują dwie obszerne grupy: a) dolnosaską oi’az b) dolnofrankońską. Współcześnie terminem „dolnoniemiecki’' (Plattdeutsch) określa się raczej tylko dialekty dolnosaskie, jako że dialekty dolnofrankońskie wytworzyły własny język ponaddialektalny (patrz język niderlandzki). Tylko znikoma część obszaru dolnofrankońskiego nie dostała się ze względów historycznych w orbitę integracyjnych procesów niderlandzkich. Dialekty te znajdują się dziś na terenie Niemiec przy granicy z Holandią.

W rozwoju dialektów dolnoniemieckich rozróżniamy za wzorem dialektów wysokoniemieckich trzy okresy: a) staro-dolno-niemiecki, b) średnio-dolno-nie- miecki i c) nowo-dolno-niemiecki. Oderwanie się powstałego w oparciu o gwary dolnofrankońskie języka niderlandzkiego nastąpiło w okresie średnio-dolno-nie- mieckim. W tym samym okresie na terenach języka dolnosaskiego powstał ponaddialektalny język pisany, którym posługiwały się m. in. miasta zrzeszone w związku hanzeatyckim. Począwszy od XVII w. język ten utracił jednakże w związku z upadkiem Hanzy swe znaczenie na korzyść ponaddialektalnego języka wysokoniemieckiego, który stał się podstawą ogólnoniemieckiego języka narodowego. Wpływ języka dolnoniemieekiego zaznaczył się jednakże w planie ekspresji tego języka, jako że ustalona pod koniec XIX w. norma ortofoniczna przyjęła za podstawę wymowę języka literackiego w oparciu o dolnoniemiecką bazę artykulacyjną (dotyczy to np. opozycji /p t k/ = /b d g/, która w gwarach wysokoniemieckich zastępowana bywa opozycją: fortis = lenis).

Język norweski

W okresie wypraw wikingów (800-1050) powstały w wyniku działań specyficznych procesów dezintegracyjnych pierwsze w Skandynawii organizmy państwowe. Stworzyło to warunki do ukształtowania się poszczególnych narodowości, a co za tym idzie również coraz bardziej się od siebie oddalających języków tych nowo powstałych grup społecznych.

Państwo norweskie powstało ok. roku 860 po zjednoczeniu go przez Haralda Pięknowłosego. Niemniej pierwsze, na razie drobne różnice językowe w stosunku do języków wschodnionordyjskich dadzą się zaobserwować wcześniej, bo już ok. roku 750. Na tej podstawie możemy przyjąć istnienie ok. roku 800 odrębnego języka zachodnionordyjskiego. Językiem tym posługiwała się ludność zamieszkująca dzisiejszą Norwegię wraz z (obecnie szwedzkimi) prowincjami Bohuslan, Harjedałen oraz Jamtland, jak również Islandię, Grenlandię, Szetlandy, He- brydy, Orkady, wyspę Man oraz część Szkocji i Irlandii.

Prowincję Bohuslan (norw. Bohuslen) utraciła Norwegia (wówczas pod panowaniem Danii) na rzecz Szwecji w roku 1658 (pokój w Roskilde). Natomiast prowincje Harjedałen (norw. Herjedałen) oraz Jamtland (norw. Jemt- land) zostały przyłączone do Szwecji w roku 1645. Ta ostatnia należała pierwotnie do Szwecji, a dopiero w roku 1160 zaanektowała ją Norwegia.

Język słowacki

W porównaniu z językiem czeskim słowacki wyróżnia się przede wszystkim archaizmami. Charakterystyczne dla języka słowackiego jest jego stanowisko pośrednie w świecie słowiańskim, stanowi on bowiem ogniwo łączące języki zachodniosłowiańskie z południowymi i wschodnimi.

Język szwedzki

Jako należące do języka szwedzkiego uznać należy dialekty mówione wokół jeziora Melar oraz na terenach późniejszych prowincji: Uppland, Södermanland, Västmanland, Yästergötland i Östergötland, jak również na wyspie Gotlandia w momencie, kiedy rejony te w IX-X w. zjednoczone zostały pod berłem władców Uppsali. Dopiero bowiem powstanie organizmu państwowego stworzyło warunki do ukształtowania się poczucia narodowościowego i co za tym idzie, do poczucia odrębności językowej. Jeśli idzie natomiast o wyłącznie lingwistyczny punkt widzenia, to okresy staronordycki i staroszwedzki pokrywają się z sobą przynajmniej do roku 1050, tzn. do zakończenia okresu wypraw wikingów. Do tego momentu określenie staroszwedzki (runiczny) oznacza jedynie geograficzne umiejscowienie w ramach języka staronordyjskiego.

Nazwa Szwecji występuje najwcześniej w poemacie staroangielskim Beoiculf (X w.) jako Swioriee (= sszw. Swearike Sverige) 'państwo Swiów’ (Svea = G. 1. mn.: Svear 'Swiowie’: sve- 'przynależny do plemienia’, por. sszw. sven 'młody człowiek, członek plemienia’ =^nszw. sven 'młody mężczyzna’, Sven 'imię męskie’).

Język włoski

Jest używany we Włoszech, na Korsyce i w szwajcarskim kanionie Ticino oraz przez emigrantów włoskich rozproszonych po różnych krajach. przede wszystkim Stanach Zjednoczonych, Argentynie i Francji. W sumie liczba osób używających języka włoskiego jako ojczystego znacznie przekracza 60 milionów.

Język włoski po włosku nazywa się italiano. Jest to derywat od nazwy geograficznej Italia, która pierwotnie oznaczała najbardziej południowy skrawek Półwyspu Apenińskiego, a doznawszy kilkakrotnego rozszerzenia znaczenia już w starożytności nabrała znaczenia niemal dzisiejszego. Nazwa Italia pochodzi z języka oskijskiego (jednego z języków italskich, do której to grupy językowej należała także łacina), a do łaciny przedostała się za pośrednictwem któregoś z narzeczy greckich używanych w starożytności w Italii. Nazwa Italia, mająca związek z łac. vitulus 'cielę', oznaczała prawdopodobnie kraj zamieszkany przez ludność, której totemem było cielę.

Historia pol. Włochy, włosiu jest następująca. W starożytności na terytorium dzisiejszych południowych Niemiec mieszkało plemię celtyckie, którego nazwa w postaci zlatynizowanej brzmiała Volcae. Nazwa ta, która pierwotnie oznaczała tylko jedno z plemion celtyckich, w języku Germanów doznała najpierw znacznego rozszerzenia znaczenia, a mianowicie zaczęła oznaczać Celtów w ogóle. Tego rodzaju rozszerzenie znaczenia nazwy etnicznej jest procesem częstym (por. fr. Allemands 'Niemcy5, która to nazwa pierwotnie oznaczała Alemanów, a więc tylko jedno z plemion niemieckich). Tym, że germański wyraz pochodzący od Volcae zaczął oznaczać Celtów w ogóle, tłumaczy się, że dziś odnajdujemy go w nazwach Walii i Kornwalii, które to obszary były lub są zamieszkane przez ludność celtycką. Z kolei pierwotnie celtycka Galia uległa romanizacji i odtąd zachodnim i południowym sąsiadem Germanów zaczęła być ludność romańska, co spowodowało następną zmianę znaczenia germ. wyrazu pochodzącego od Volcae, a mianowicie zaczął on odtąd u części Germanów oznaczać ludność romańską. I tego rodzaju rozwój nazw etnicznych nie należy do rzadkości (por. niem. Wenden 'Łużyczanie’, którą to nazwą Germanie pierwotnie określali Wenetów, których ziemie później zajęli Słowianie). W ten sposób doszło do tego, że niem. welsch znaczy dziś 'romański, francuski, włoski” (por. niem. Welschlcraut 'włoska kapusta’, die welsche Schweiz najczęściej 'francuska Szwajcaria’). Z kolei ów wyraz germański dostał się z jednej strony do języków romańskich, a z drugiej do słowiańskich. Zarówno fr. Gaule 'Galia’ (którego podobieństwo do łac. Gallia jest tylko przypadkowe, z Gallia by bowiem we francuskim powstało *Jaille), jak i fr. ivallon 'waloński’ są pochodzenia germańskiego. Takiegoż pochodzenia jest poi. Włoch i Wołoch, z tym że wyraz Włoch wykazuje rodzimy rozwój fonetyczny, podczas gdy Wołoch dostało się do polskiego z ruskiego. Ta zaś różnica znaczeniowa tłumaczy się tym, że ludnością romańską, z którą nasi przodkowie stykali się najczęściej, byli mieszkańcy Italii, podczas gdy dla wschodnich Słowian takąż ludnością byli mieszkańcy dawnej Dacji.